‘HMARRAM TUKVER’ ANTHAWKIN - By Gospel Songate




Tuivai (Mizoram le Hmarbiel inkar.
Pieng le murna hmunin a zir tho bawk chu nîng a ta, Hmarram khawsakna le a sunga chênghai chem vei nuom dan le an khawthlir hmufie thawkhatin kan hriet a. Hmar khawvelin chieng lema ei hriet theina dingin HSA kum 75 tling(Platinum Jubilee) lawmna puola souvenir buotsaiah hin Hmarrampa khawthlir kan vawizawng tlawm hang phosuok ve lang. Hi thupui ‘HMARRAM TUKVER’ ti hi Facebook Group ei lo hmu ta hlak el thei. Hmarram ta dinga ṭhahnem ngai ta sa sa tiin ‘Hmarram Tukver’ anthawkin hang thlir ei tum ding a nih. Hi lai hmuna hmun pakhat am ei ti ding, Hmarbiel chungchang hang sawinawi rak chu a awm nawna khawm um mei a tih, chusa khawm chun ngaingam takin ka putlut ta tho a. Inkhan lo nek nukin, a châng leh an hawina, châng leh a hnufuolna; a khawtieng tieng khawm hang hruotkuol nuoi ei tih. Chun, Hmarram nunphung ṭhenkhat hailanga umhai hin mimal annawleh pawl tukhawm a khak naw a, a sunga chêng ve ka nina angin mit le naa hmu le hriethai ziek el a nih.

Hmarram hi Parbung Sub-Division, Tipaimukh Constituency sunga um a ni a. Khuo 17: Senvon, Parbung, Lungthulien, Pherzawl, Parvachawm, Sipuikawn, Taithu, Damdiei, Rawvakawt, Tuolbung, Tipaimukh, Tinsuong, Leisen, Maulien, Sitam, Talan le Serhmun-hai hi Hmarram tia ko a ni a. Hi hi Hmar hnam pumpuia dingin ei inpui anga ngai a ni zing a. Hmun tum tumah lengin vangkhuo inlawi in la khawm, Hmarram hi ei ram neisun a la ni hri a, ei thuring “Chanchinṭha” hunglutna a ni bawk leiin ei ngaihlu niin an lang. Ankhasuo-pa Pu Lunga’n “Thlarauva hring nuom chun Hmarrama fe ding” an ti hlak, ti thu a hril a. A rengin a lo indik zo vawng naw a ni khawmin ṭhenkhat ngaiah ‘Ṭawngka’ ser thei khawpin thlarau ramah an lo ngaihlu ti an lang a. Chu chau chu ni lovin, sakhuona, inchukna le hnam politics-ah mihrâng tam tak an lo suok ta a. Thu le hlaah khawm thlarau i hmang tam tak a lo suok ta bawk. Tlawmngaina kawngah nisien a nina indik takin ‘Pi le Pu’ tlawmngaina fepui a la ni a. Hmarram hin ei zie indik tam tak a la humhal a nih. Hieng po po lei hin Hmar hnam ta dingin a pawimaw a, hnam rohlu humhalna hmun anga ngai thei a ni hiel awm.

FAK LE DAWN KHAWSAK DAN(ECONOMIC CONDITION): Zaah za tlanglo neia fakzawngna hmun a ni a. Bazaar hmun a um ve naw a, mani mamaw thlosuok a ngai. Tiena tlanga inthawkin khaw intodel an ni vawng a. Inhma chun, a thla têl têl lampui(road) a sie khawmin suong-insam an um ngai nawh. Pakhâtte khawmin ṭin chanve hmun lo a nei chun fakkhawp a thar thei a, sawrkar sawmdawlna ṭhanglo khawmin kum an suo thei hle. Amiruokchu, “Hnuoiin fak ding insuo naw sien khawm lawm pei ka tih” ti châng hre vieu hai sien khawm, a hei insuo naw tak tak chu ringnaa pasiet lei am a ni ding, mawsiet ding zawng naw thei a ni naw a. Mani tlakna hmun sengah fesuokin, a ṭhen khaw ṭhenawm Mizoram-ah ran zawrin an suok a. Hienghai hin Mizoram sawrkar sem ration chini dam an va hriet a, Manipur-ah an tem khawm an lan tem naw leiin mak an ti a, ration chini hi a thlum bik rieu ring tawk khawm an um hiel. Control bufai le khawnvartui hi a langsar umsun a nih. Vawisun chen hin sawrkara inthawk a ziek meu a hril khawpin Civil Supply mumal takin fepui a la ni naw a, “An lang châng châng” a la ni ta zing.

Kum tinin ram tukin sung tinin lo(jhum cultivation) an nei a, thlai thar tam hai sien khawm suma inchang theina a um nawh. Thlaihna thar rawnin a hro an siem rawn a, a ra thar rawnin vawkbu an hau; thlai ṭhenkhat chau suma inchangtir thei a nih, khawm chu rate mumal bo. Vaihaiin DEMAND an tuok chun aithing le hmarcha rate-in a siet pha thei bawk. Tuhin chu Pu Lalkhum Keivawm hlaphuok “Aw kan Hmar ram inthim tlang dum duoi” ti ang elin Hmarram hi an thim tak tak tah.

Kum tam tak Hmarram hi tui intling angin a um a, a lien sap naw a, kiem tieng a pan pei lem khawm niin an lang. Pastor Thangngur-in “Sumpui a la zîng i parmawi hlie dingin” a lo ti ang deuvin, khawvel hmasawnna kawnga khawm sumpui sa takin a la tuom mek a nih. Thabo le zawmthaw leia retheina i  bawm an ni naw a,an tharsuok sukriralna(market) um naw leiin kumtawp thlai  sîk huna khawm kutbenthekin an um hlak a nih. Titak em a chu, hmun dang  angin manta(brinjal) ringawt khawm zawr thei nisien khawsak inhawi pha hleng a tih.  Fak-le-dawn zawngna awlai naw sien khawm theitawp suoin mani kea ngirsuok an  tum a. Vawisun chena sawrkar ringsan lova an um thei hi ‘thilmak’ tia hril a  tling naw khawmin ‘tuorsel’ tak an nih ka ti ve tlat.

KHAWTLANG NUN(SOCIAL LIFE): Hmar chi hlang umna biel a ni angin in tinah Hmarṭawng tuipawllo an hmang a. Khawtlang inrelbawlna a la fe ṭhain Job Card leia petek met ti naw chu a la thienghlim vieu. Tuolsung siet-le-ṭhat hunah Val-Upa ro a lien a, HYA, Village Authority le pahnam laibungin an zui hlak. Setan hin sir nawna ram a nei naw leiin suolna kawngah a fihlim vawng bîk naw a. Ṭhalai nun lo hmangsuol methai khawm khawtlanga hmunhluo khawp an um ngai meu nawh. Tlawmngaina a hring ṭha em em a, hi hi Hmarram sukmawitu pakhat ve a nih. Khawrsaw chatlak châng ‘inlawr’ ti tawngkam a la
tlanglawn a. Hi hi ei pi-pu nun pakhat ve a nih. Hme ding nei naw chun a inkawlah a lut a, a um um a lo suong ve el hlak. A nei hunah a va thung kher a ngai naw a, chuleiin ‘lawr’ ti a nih.

Siet-ṭhat insawmdawlna thuah Hmarram hin zie ropui tak tak an suo hlak a. Hi lei hin mitam tak ṭulna leia Hmarram lo suoksan tahai khawmin thi huna chu ‘Hmarram ngei’ an ti hlak. Miruong hrim hrim zan a riek ding a ni chun nunghak tlangvalin an khawvarpui hlak a, khawvar naran el ni lovin hla sakin lunsun sungkuohai an lengpui hlak. A tlangpuiin zan thum khawsawt in leng a ni hlak a, khawsawt in lengna huna hin Val-Upa program hmang niin iengkim an thuneinaa thaw a nih. Naupang thlankhar la thei tawk an thawka thlankhur la lut naw pohai chun thlankhar an lak a, chuongang bawkin nuhmei-haiin mithi-bufai an dawl bawk. Nunghakin thing an dawl a, pasal kum 35 hnuoitieng chun thlanmuol an pan hlak. Nupui papui-haiin mithi in an pan a. Mi thukhawm miruong um ni’n mani sin an thaw ngai nawh. Chuongchun, a âwl hrim um lovin mani chanpuol thaw ding a um seng a nih.

Kohran inkhawmpui-hai khawm Hmarram ngeia hmang hi an hawi bîk niin hmun danga umhai chun an hril hlak. Biekin a tam ngaituo chun inlaichinna a la ṭha vieu. Khuo pakhatah inkhawmpui a um a ni chun ‘tu pawl kha pawl’ a um naw a. Mikhuol dit naw an um ngai nawh. Thil danga khawm Hmarram hin mikhuol an lawm hle nih. Pherzawl val John Infimate chun, “Parbunga hin vai khawmin tlungin invai naw mei an tih. An felin an lungril a zâu em em,” tiin a bîka Parbung an pak thu a hril. Khuo changkang tak ni tawl naw sien khawm a sunga chenghai hin Hmar hnam zie, lungril le chetdan-ah an la sawm pei lei hin Hmar a ni sung chu Hmarram khawtlang nun hi hrilhmai thei ni ngai naw nih.

INCHÛKNA(EDUCATION): Inchûkna kawngah mithiem tam tak an lo suok tah ti chu hrietsa a ni a. Hmarram-a lekhathiem an ngaisang ang hrimin an chûk an tam, tulai taka ding khawmin hlawtlingna hmu an tawp chuong nawh. Khuotinah inchûkna in a um a, Government High School bakah mission school PMS le RPC-hai hlawtling takin a fe zing bawk. Senvon bik hin kum 2011 census angin literacy rate(ziek tiem thei) 94.01% a nei a, Parbung hin 88.74 literay rate a nei bawk. Hi hin inchûkna kawnga Hmarram ngirhmun a hrilfie awm ie! Hmarram-a sawrkar school-hai hi a mumal nawin a lim-a-rângin a fe naw a. Inchûktirna kawngah a hlawsam let der a, mission school-hai hnungah a um chau ni lovin, an kar duoihazangin a hla nawh. Hmarram anthawka Higher Secondary kaina ding a um naw a, kai nuom chun khuol suok a ngai. Nu le pa tam takin an nauhai hmun dangah an tir thei naw leiin inchuklai tam takin Matric zovin an tawpsan a, lungnat a um takzet. Hiengsa khawmin theina tawp rawt senga hmun danga lekha inchûk an la kat nuk tho. Inchûk puitlingin, hmangtlak tam tak suokhai sien khawm a ramah thaw ding a um tlat naw leiin Hmarram an suoksan a. An seilienna ram chun a hlawkpui pha ta chuong ngai nawh.

INFEPAWNA/INBIEKPAWNA(COMMUNICATION): Hmarram hin
chakkhai lakna hmun thum a nei a: Aizawl, Churachandpur le Fulertal,
amiruokchu lampui ṭhat naw leiin dawr thil man an sang hle. Hieng infepawna
pathumhai hi lamlien dukdaka tiem thei lona hmun tam tak a um a. Lam ṭhat naw
leiin chuongman(fares)a hlat dan le bukin an tuha naw hle bawk. Khawpui
hnaitak Silchar hi Lungthulien anthawkin kilometre 83 chau a nih. Lamlien ṭha a
um ni sien kalman(bahara)Rs. 200 neka tlawmin tlung thei ding a nih. Tuhin chu
Lungthulien -Fulertal tlungna ding khawmin Rs. 600 lai a ngai. Hmarram sungah
mobile tower hmu ding a la um naw a, state danga mi singnal hmang a nih. Hi lei
hin network a hrat naw a, tulai internet khawvela hin hi lai biel hin a la hmang
ṭhangkai te chiem nawh. Infepawna a ṭhat naw angin chanchinbu a tlung naw a,
tuolsung-a mi ti naw lekha zieka tiem ding a la vâng ngang el.

HRISELNA(HEALTH): Dam naw mangang niah doctor rawn ding an um naw
a. District Hospital, Churachandpur chu a tlung awlna tak a nih. Amiruokchu, hi
hmun tlung dingin a sanga sang tel sum a ngai. Kum 2013 vela inthawk khan
hun sawt taka lo um tah Parbung hospital/ PHC chu hluo lum nawk a ni a,
damdawi le doctor mamaw ang um kim naw sien khawm harsatna zuolpui a
sutkieng pha ta tho. Tuhin chu Hmarram khuo tin anthawkin a pantu an um zing
ta a, a um naw nek chun an varzangpui pha hle ring a um. Khuo danga hin Health
Centre a um tawl nia hriet a ni a, doctor hmel a kuma kum tel an lang ta naw
leiin Health Centre hai hi a thi le dam hrietchieng a ni ta nawh.

SAWRKAR DEPARTMENT: Sawrkar Dept. Le Office a um ve nuol a, a hmuna innghat tak chu an um mang nawh. School Education Dept., Police Dept., Health, Agriculture, Water Supply, a dang dang, a um ve nia hriet a nih. Hienghai hi chite bek hang fe tha sien chu Hmarram hin hma sawn pha ngei a tih. Parbung Sub-Divisional Officer hmu ding chun Churachandpur fe a ngai a, FIR pek dingin Churachandpur tlung a ngai. Zirtirtu-hai khawmin Imphal,Churachandpur le hmun danga inthawkin school an hung kai bawk. Vawisunni chen hin hma la thei ei la um naw a, a tuortuhai an tuor tlawk tlawk el chu a ni hih!

POLITICS: Hril rawp ta angin Hmar laia ding chun Hmar MLA awpna biel a nih. Amiruokchu mipui lei am ṭhuoitu lei, vawisun chen hin dawntu um lo nau ang elin ram ṭawl a la ni zing. Hmasawnna um naw zie chu, Lungthulien in 300 khuoah MLA term khat sung zunin(urinal shed) takngiel khawm zuk bawl lo el hai chuh!! Chuongang chun ṭhangkhat lien zet a lo liem tah. Politician-hai chun election tawma an sum sem suonlam an nei a. Mipui khawmin sum lakna san an nei ve. Iem ?? “Tling-hai sien khawm sin thaw rek tak tak naw nihai, sum ei hmu thei lai lai lak ding a nih,” an ti ve tlat. A tu tieng tieng khawm an ṭhangna an khel duoi bîk nawh. Amiruokchu, ṭhuoitu ni ta sa sa chun mipuiin lampui indik an hraw theina dingin kal an pen hmasa a ngai ka la ti ta fan tho. Hieng zing hin chu Hmarram boral naw nih ti ngam a um naw a, an hnu sei hma hin ṭhuoitu le mipuihai mani lungvar hmanga ram siemna dingin ringtu nun le inmawia kal pen a hun ta hle. Chuong naw chun khawvel changkangna hin mi hnungsawn pei a ta, pa var le khaw thlir hla deuhaiin inhmun an sawn pei ding a nih. Inzawt ding tam tak a um,hi huna hril kim seng ni naw nih. Hmarram mipui bei a dawng a, innghatna le umna tlakah an ngai ta naw leiin kumtin sungkuo tam takin an rausan ta mek bawk. Chu chu hi thu hin a namnghet: Kum 1869-72 lai vela khuo lo indin tah Senvon hi kum tam ‘In zanga khuo’ tia hril a lo ni ta a, vawisun chen hin in 500 a kai thei ta meu nawh. Chu ang bawkin a khuo lien deu Parbung le Lungthulien khawm a bâng bîk chuong nawh. Chu umzie chu mitam takin an suoksan zing tah ti an hriet thei. Sungtin
khawsak phuhruktu dingin pawisa pukna(Bank) a um ve naw a, nauhai pawisa thawn ding khawmin mi remchang zawng a la ngai. Kum zabi sawmhni pakhatnaah hieng ang zing hi a ni ding chun a rama cheng zing hi thil harsa a ni hmel a. Ei Hmarram hi rausanin um pal a tih ti inlau a um ta takzet. Manipur sawrkar-ah inhnemna ding a um naw chu a ni zing ta a. An khattawkin ADC, MDC ti vel sopui hlak in la khawm bu tak khuka khukpui ding a um naw chu a la ni ma hi! Dar rimawi angin a ri a liem a, tak a la chang thei si nawh. Hi lai biela ding chun politician-hai thutiem hi favai dura inzun angin a luongralna hrim hmu ding a um ngai nawh. Kha chen kha Tipaimukh Dam hril rîk a hung ni nawk a, Manipur sawrkara beiseina nei tam ta lohai Hmarram mipui tam tak na a verin, thenkhat hril angin inchimralna(assimilation) inlau thawngna um tho de sien khawm khawsak harsatna leiin thil danglam met hung um ding chu cham lovin an nghakhla naw thei ta naw a nih. Tipaimukh Dam hin iengthil ṭhalo am a hung fen ding ti reng tlangram papuihaiin an ngaituo thei nawh; tlawma fak-ledawn zawngna a zieum tak duoiin, tiin tlumte thlirin an thlir lem a nih. A ni ngei, damsunga khawêng hmu lo nek chun chu thil chu an nuna intem an nuom tlat khawm chu a awmnaw hle chuong nawh. Famtah Pu Lalte, Lungthulien chun, “
Huon ka nei a, ram hlak fak thei ni lo. Thlai hlak zawrna ding um lo, sawrkarin ram man(compensate) a mi pek chun ka huon chu tuiin chim ta de nih,” tiin a beidawng thu a hril ka la hriet zing. Sien khawm Tipaimukh Dam, Hmarram khuovar hun ding ang deu thawa lo nghaktuhai tam tak chun hmu phak ta lovin an liemsan ta a, Tipaimukh Dam khawm chun puitling tieng a pan thei ta bîk chuong nawh.

Kum 2012 lai vel anthawk khan thautui zawngna Hmarram sungah Jubilant Oil Company chun a nei a. Sinthawpawl(labour) tam tak an lak a, sungkuo tam tak fak-le-dawn zawngna a sukzieum pha hman a nih. Hieng company-hai hi a kumhlun dinga beisei lei ni lovin, thautui(oil) chosuok a ni chun Hmarram ngirhmun a danglam ring a um. Thautui hi lo um nisien a ram neituhaiin an hlawkpui ding am, ti ngaidan hin tlangrampa lung a sun hran nawh; nitin fak dinga harsahai chun inhlawna umsun chu an zui hut hut el a nih. Phiengṭama um el nek chun pawng-a-pui-a mipui hluosuok tum an ni hmel naw leiin mipuiin a tit umna an hriet nawh. Hnam thuoitu le a khawngha hla deu chun ram le hnam ta
dinga a ṭhat naw zie hril mawl mawl hai sien khawm, mipui chun inhlawna mawl kha an thlakhla si. A ṭhat naw zie hriltuhai chun ralkanga inthawkin Hmarram an thlir a, a rampa tak tak chun fak ding a um naw chun Hmarram hlutna an hmu bik awzawng nawh. Hnam hmakhuo ngai lei ni dingin Oil Company-hai chu hnawthmang an ni nawk a, sungkuo ṭhenkhat ta ding chun fakfawm zawng an ṭan nawk tah. Thautui hi a lo um a ni chun a ieng kawng kawng khawma hi lai biel hin hma a sawnpui beiseina a lien em em a. Beisei ding dang um ta hek lo chun hi beiseina fie fahran lo tak hi Hmarram-pahai chun ratlan nghakin an nghak naw thei bik naw a nih. Kum 2012 laia inthawk Border Road Task Force(BRTF) chun tuolsung mi iemani zat lain lampui siemna sin an hung thaw a. Labour sin el khawm nisien BRTF a sinthaw sungkuohai chun furpui do awlsam an ti pha hle. Hmarram mihai hi sin inrim naw an um naw a,an inrimna a thlawn leiin khawsakna a harsa a ni lem. Aithing(ginger) man ṭhat kum chun fak-le-dawn zawngbuoi an um nawh. Chu umzie chu, thlai zawrna ding a um chun an fak-le-dawn zawngna a buoi naw a, zawrna ding um naw huna buoi chau an nih. Aithing hlak chu kum 4/5 hunga man nei chau a ni hlak a. Chu sung po chu a thlawnin kumtin an buoipui hlak a nih.

THURAWT(PROPOSED): Hmarram sunga hin iengthil amani tak thaw naw chun a ngirsuok zo ta naw niin an lang a. Hnam ṭhuoitu le politician-hai khawmin election tawm le hnam dang company an hung châng chauva invawi lovin hi nek hin hang ngaisak deu in la nuom a um. A thau sawr ding chauvin ei hmu chun sawr ding um lovin ram ṭawlin an chang zo ding an tah. 
Entirna dingin: MLA/Hmar Inpui hin term khat sung thil pakhat char Hmarram sunga hin thaw tum sien. Aieng(turmeric)/ Bekan(soyabean) sawrna/herna khawl bun tum sien. Hmarrama hin tuta thlai ei hril le a dang dang hi a ṭha em em a, zawrna ding a um chun in intinin chîng thei ngei an tih. Aieng le bekan anthawk Hmarram chu an todel thei ring a um. A hlawkna Hmar Inpui-in intel a ta, mipuiin an thlai man an hmu ding a nih. Thil dang dang khawm thaw ding tam tak thlai(agriculture product) hmangin um thei a tih. Kumtin lo lien tak tak neiin hlawk naw em emin sin an thaw a, a zawrna ding a um chun ieng thlai khawm
Hmarram mipuihai hin an chîng thei ring a um. Politics khelah kohran khawmin Hmarram hmasawnna ding hin thaw thei a nei ve miel el thei a nih!! Kohran tinin Headquarters hmun dangah ei innghat tawl a,ei ram lungsietum ei invawi zie chu ei hril bâng chuong nawh. Chanchinṭha mansapui bângna ei ti tina hmun a hin iengthil am ei pêk let ve a? Miharsa tak
takhaiin an neisun kohran ramah an sung a, kohran tin chun mani Headquarters seng thawnin Hmarram sum chu a luongral tah a nih. A ni ngei,Pathien ram hmangai leia pek chu a ni ngei el! Sienkhawm, mi rama va khawral lovin ei ram ngei Hmarram-a hin hang hmang liem thei in la chu, ei ram inriengte hinhlawkpui ngawt a tih.

                                       Hmarram sungah inchûkna ṭha a um nawh ei ti a, damdawi-in(hospital) um naw khawm hril nikhuoah ei hril tawp nawh. Kohran tinin inchûkna-in ropui tak tak ei nei fer fur a, hospital le hmun pawimaw tam tak ei nei tah. Hienghai hi a um nawna dingah a um tina ni lovin, a mamaw le ṭul lem, a dang um nawna hmuna hin hang um ta lem sien chu ei rawngbawlna hi a hring lem el rawi mawh! Tuhin chu a rethei lem, khawsak harsa lemhai hin Churachandpur phairuom le Khasi ramah neinung an thawnlut a ni tak niin an lang. Kohran hmun pawimawhai hi ei ram ngeiah innghat nisien chu, hi taka ei sum khawral tam tak hi ei ramah châm a ta, Hmarram hin kawng tam takah hma sawnpui a tih.

THUKHARNA(CONCLUSION): Awleh, ṭhahnemngai a na a, khîk lo ding muol muol khawm khîkin, ka kuong lo ding khawm ka lo nawr ta rawi mawh! Sienkhawm, hang bi chieng deu chun thil awmlo tak a ni kher nawh. Ei ram hmasawnna ding hin hnam ṭhuoitu le kohran ṭhuoituhai hin thaw thei ei nei a nih. Tuta ei kalphung ang hin chu ei thau mihai ta dingin ei sawr khawm a hawi lek lek ta lem a. Ei hla siemtu’n “Hnam dang dan ṭha hai la veng ei ta” a ti angin, ei ram, kohran, politics inrelbawl dana hin ei kalsiem her danglam a ṭul ta khawm niin an lang. Ei Hmarram natna dawi-ang thawidam dingin Ṭhuoituhai kuomah ngaituona thar chung Pathienin pe mawl raw seh!


Published in HSA Platinum Souvenir 2014

Gospel Songate
Silchar
Published in HSA
Platinum Souvenir.

Post a Comment

Please Select Embedded Mode To Show The Comment System.*

Previous Post Next Post