Hmar Kutpui Sikpuiruoi (Historical Background)

~SIKPUIRUOI/SIKPUILAM~

(Historical Background) By- Gospel Songate

Hmar hnam hi hnam anga sawrkar hrietlar a hung nina chu 29.10.1956 lai el kha ni sien khawm, vawisunni hin chu hnam varhai hnung hnawtin hmun tin ramtinah ei um dar ta a, khawthlang thiemna thli'n a mi lén hne ém leiin ei tobul le nina ngei khawm a bul le bal hrelo ei tam ta hle. Hnam chi khat, mani tawng ngei le hnam zie hran fel tak nei ei nih a, a kimchanga hriet vawng a thei naw khawma bonawna tawk bék hriet tum hi bengvarna chikhat a ni a, in haikuo tum fan fan ding a nih.

Zo hnathlak hnam hrang hrang laiah Hmarhai hi a neu pawl ei ni naw a, thu le hlaa khawm a hausa tak ti thei ei ni hiel áwm. Hmar hnam sunga hin pahnam tam tak a um a, pahnam threnkhat tawng dang met metna leia hnam dang anga inngai tam tak an lo um ta bawk. Inhrilhrietna ei nei tlawm lei le, hnam thilah thrang ei lak tawk naw leiin ei hnam zai le lam, rothil, hnampuon le ram chenin hnam danghaiin an huongah an seng lút ta a, an thaw mék zing. Khawvel historian le an thil ziekhai ei en a, mani ngeiin thil finfie an tum a. Ngaidan hmasa le pawm dan chu "a'n dik tawk am" ti an belchieng hlak a. Chutaka chun ziektu hmasa le lo suituihai nekin huong hung zau metin, ngaidan (theory) dang a hung suok ta hlak a nih. Eini ruok chun pawm dan um ta sa chu ei ziek khawm a, hi hih a'n dik tia mani ngirna hril ngam ruok chu ei la um meu nawh. 

History ziek chungchanga hin ngaidan le pawm dan inang vawng ngai naw nih. Amiruokchu, ziektuhai hin ei sui zauna (research) a'nthawkin ngaidan fie tak  ei siem a ngai. Chuong chu ni loin, "an tih" , "ngai a nih", "ring a nih", ti vawngin ei tlip mawi el hi, belchieng ei la dawl naw hle nih. History hi Hmartrawng ziek thiem lei le kum upa leia mani hmatawk tawk lo thai rang ewl ding an naw a. Research (suibinga) neia mihai ring tlaka ei khukpui phawt a pawimaw. 

Thu dang hril sei lovin ei thupui hang sai mawl mawl el inla. Hmarhai hin hun pawimaw (kút) chi hrang hrang ei nei a, chuonghai laia pakhat chu 'Sikpuiruoi' hi a nih. Hi kút a hin zai le lám a um a, chuonghai chu tlawmte'n an chanchin hang hril tum ei tih.

Sikpuiruoi hi sakhaw thil khawm ni lovin, khawtlang insukhlimna dinga hmar nau hai hun pawimaw le nghakhla em em a nih. Kum AD 950-986 lai vela China ram Shan State-a an um laia ei thlatu hmasahai lo chíng tan a nih. An hmang tanna san hril dan chi hrang hrang a um a, tawi te te'n hang belsa inla:

1) Hril dan pakhat chun, China rama ei thlatuhai an um laiin tram(famine) nasa tak a tla a, mi tam tak an thi a, hi tram hi an tuor hle a nih. Kum khat a liem hnung chun Ran le Bu le Balah an hung hnienginhnar ta em em a, chuleiin khawtlang insukhlimna ruoi ropui takin an buotsai a, hi hun lai hi thlasik vanglai tak a ni leiin a hmingah khawm 'Sikpuiruoi' an sak a nih. 'Sikpui' ti hi thlasik (winter) tina a nih. Sikpui Ruoi ti chun thlasik laia ruoithre a káwk tak áwm.

2) Hril dan pahnina chun, tram(famine) a tlak hrep hnung hin Ran vai le Bu le Balah Pathien malsawmna an dawng nasa a, a bikin Bu-ah an dawng nasa zuol a. An bu sík lai chun ruoi hiel an buotsai a, hi hun lai hi thlasik a ni leiin 'Sikpuiruoi' ti'n an ko.

3) Hril dan pathumna chun, tienlai khan hrietlo pathien kuomah an lo inthawi hlak a. mihriem aiin ran an hmang hlak a. "Sik" ti chu "ai/aiin" tina a nih. Chu inthawina chu tluong taka an nei thei a, kum thrat kum nia an ngai chun Sikpui Ruoi hi an hmang hlak a nih (Hi lai thu hi chu kimchang deua hril ding a um).

Iengpo khawm ni sien, hi hunlai hin khawtlang huopa insukhlimna ruoi ropui tak an the a, chu chu 'Sikpuiruoi/Sikpui Ruoi' a hung suokna bul chu a nih.

Chu taka inthawk chun ruoi thre an hung ching ta pei a. Bu sik lai dam, bu sik zo lawmna damin, dan pangngaiin an hung vawng tah. Sikpuiruoi hi kum tinin an hmang hlak kher nawh. An hmang chang hin a tar a zúrin hun sawt taka inthawkin nasa takin an lo urlawk a. Nuhaiin a tam thei ang Zu an lo siem a, nunghak le tlangvalin zai le lám an lo inchúk hlak bawk. Chu Kútpui chu an lo ursúnin, nasa takin an urláwk hlak a nih ti chu a hnuoia hla hin a hrilfie thei awm ie:-

"Sikpui inthang kan ur laia,

Chang Tuipui aw, senma hrili kang intan e"

A umzie- Sikpuiruoi kan urlawk laiin, Tuipuisen chu a lo kang chat a: tina a nih.

Sikpuiruoi chu an lo hmang zo ta a, trin dar a hun ta a, an inpám em em a chuleiin 'Trinna Hla' an ti chu sakin an lungleng thu le inhawi an tizie hai chu hlaa sakin inngai le inthlakhla takin an inthre dar ta hlak a nih.

Chu an inthre darna hla 'Trin rei aw (Trinna hla)' chu:-

1. Trin rei aw trin ta rei aw kei nghaknuhai,

Indi Ar ruol angin trin ta rei aw.

2. Thlangfa faisawn hawi takin trin ta rei aw,

Indi Ar ruol angin trin ta rei aw.

3. Nghaknu senfen hawi takin trin ta rei aw,

Indi Ar ruol angin trin ta rei aw.

A umzie- Trin tang ei tiu, nunghak tlangvalhai trin tang ei tiu, Ar ruol angin inngai le inngei takin um inla khawm, trin dar a hun tah trin tang ei tiu....

Sikpui Ruoi hi zan hun chenin an hmang hlak ti an hriet thei a. Ni khat el chau ni loin, ni 2,3, hapta khat lai khawm hmang hlak an tih. Asan chu, nunghak le tlangval inngai khawsawt hman rak ding chun hapta hiel khawm aw mei a tih. 

Thukharna: Ei pi le puhaiin trampui an lo tuor ve ngei a. Mithi khawm tam tak um ngei an tih ti ei ring. Chu trampui chu ieng dang ni loin vawisun chena ei la hriet "Mautam" hi an lo tuor ve ngei a nih ti ring ngam a um. Mautam bo kum hi "Mautam vur kum" an ti hlak ,a bu le bal, rannung chenin malsawmna a um hlak. Asanchu, ruo ra hi rannungin an du a. Bawng khawmin bu tak takin an hmang thei. Hi lei hin ran khawm an lo hamthra ve a ni thei. Chuonga tampuiin a sawi hrep zo, bu le bala an hung inder thar nawk hi lawmna ruoi chu iengle khawle, siem ngei an tih. Ringtu ei ni hnung khawm hin Sikpui Ruoi kher ni naw sien khawm, bu le bal tlung thrat kum chun bu thar lawm khawm ruoi le ngat ei thaw hlak. Vawisun chenin Hmarhai hi kum khata bu vawi khat sik hlak ei nih. Ei bu sik inrel hun chu phalbi/thlasik hun a nih. An lohmasuok malsawmna inchawngpuituhai khawmin Thlaphal annawleh Mimtukthlaah an thaw hlak a. Chuleiin, Sikpui Ruoi ei ti hi lohma leh an kungkai ve bawk tho a nih. "Sikpui" ti hin thlasik (winter) nek hmanin bu sik runpui a khaw lemin ka hriet a. Sikpuiruoi hi lohma leh an kungkai tak zetin ka hriet. Thlasik besan ni sien chu thlasik tawp tieng deu khawm hmang hlak a awm vieu a. Chun, thlasik ringawt hang lawm vieuna ding san a umin a'n lang nawh; chapchar, favang le nipui khawm a um tho si a.

27 February 2013, Silchar.