Saptlangval Leh Zoram Khawvel

By Lalthlamuong Keivom


Mi dangdai pathum
Kum 1907-1908 chhung khan Aizawl tlângah mingo misawnari dangdai pathum, Zofate hmangaihtu leh an tâna nun thâp ngam, unau laina leh chhul khat kual ang chiaha entu leh pawmtu, chumi avanga an mingo nihpuite thinhrik, hêk hlawh leh hnawhchhuah hial pawh tawk, an thlavang hauhsak phû vek, kan hmu a. Hengho hi mi chungchuang, mi bik an nihna mualah theuh Zofate khawvel min dinpuitu kut pawimawh an ni. Anni pathum hian ka lehkhabu Zoram Khawvel 5 & 6 an luah a, nihlawh ka inti takzet a ni.

An zinga hmasa ber chu Edwin Rowlands (March 15,1867-August 6, 1939), Zosapthara tiha kan koh, Mizorama kum 1898-1907 chhung misawnari hna thawk, zirna leh thu leh hla lama bulsutu ropui, Leonardo da Vinci te anga mi famkim (complete man) tih hlawh phû ve hial khawpa talen ngah, Zonu zûna uaia an puh avanga hnawhchhuahna tawk, mingo misawnarite zinga nupuia Zonu hung hmasa ber, August 1920-March, 1924 chhung TKPM/NEIGM a thawk, Hmar tawnga hla bu hmasa ber buatsaihtu, August 1939-a Kawl rama tu hriat hlawh mang loa a thih thlenga a hmangaih Zofate tana thawkrim chu a ni. Amah hi Zoram Khawvel-5 (1999) luahtu a ni.

A pahnihna chu hmangaihnaa khata Zofate hriat leh sawi hlawh, mi huaisen, thudik tana lu chhum ban chhum huam, December 9, 1908-a Aizawl tlanga rawn chuang chhuak Dr. Peter Fraser MD (July 31, 1864 - December 29, 1919) a ni. Amah hi Zosapthara rawn thlâktu, Mizorama damdawi daktor misawnari hmasa ber, chawhruala chhûtin ni tin damlo 65 chuang en hman khawpa rima hna thawk thin, mahni sum sênga ‘Kraws Sipai’ dintu, Aijal Kristian Press dina Krista Tlangau, a hnua Kristian Tlangau chhuah tantu, Bawih chhuahtu, chumi avanga deh loh sakei huaia ngaih, British Kumpinu sawrkar khing ngam leh chumi nghawng avanga hnawhchhuahna tawk chu a ni. Amah hi Zoram Khawvel-6 (2000) bung khatna luahtu a ni.

Chhûra favang buh ena a chanchin leh rawngbawlna kan bih bik tur, a pathumna chu Dr. Fraser-an tha chhangdal atana mahni sum senga a rawn hruai, Watkin R. Roberts (September 21, 1886- April 20, 1969), Dinorvic Street, Carnaervon, Mid-Wales, U.K a piang leh seilian a ni. Amah hian Zoram Khawvel-6 phek 13-341 thleng a luah fai pap a ni. Chutiang zawnga teh chuan, a pu a khûm chiang khawp mai. Zo hnahthlakte histawria mellung pawimawh tam tak hi amah leh a pu leh a hoten tual kut hmanga an phun a ni. Eng vanga harsatna leh hnawhchhuahna thleng tawk nge an ni? tih thang lo thar zelten an chhui chian deuh deuh apiangin an nihna an hmu fiah deuh deuh ang a, ngaihsan leh chawimawi an la hlawh zual deuh deuh ka ring.

Carnaervon-Aijal
Watkin Roberts-a rawn tleirawl chhuah chuan Reuben A. Torrey sermon a chhiar atangin a piangthar a. Kum 1904-1906 laia Evan Roberts beihrualna nen inzawma hlimna rûnpui puak darhin a bual hnu chuan, awm hlè hlè thei lo khawpin thlarau bote a vei a. Kum 1907 Keswick Convention-a a telh ve hnu phei chuan chona nasa tak a dawng a, India hmar chhak rama rawngbawl tura kal a tum ru nghal a. Mahse, khawi hmunah chiah nge, engtin nge, engtikah nge a pen chhuak dawn tih a hre lo. Kawng hawnsak theihtu Engkim Lalpa hnenah dilin a tawngtai thin a.

Saptlangvala chu zirna lamah damdawi chawhpawlh thiam, Chemist a ni a, tun laia Pharmacist kan tih ang hi a ni awm e. Chung laia an khua Carnaervon-a sumdawnna tha ber lunglehkha laihchhuahna (slate mining) ah chuan a tirin lung laihtu hna a thawk a, a hnuah Chemist hna chelhin, a tawpah a neihtute zinga chanvo (share) chang ve phak khawpin a rawn hlawhtling a. Mahse, a rilru chhung ber kamtu thu ding reng a awm a, chu chu rawngbawla ram danga pen chhuak, lunglehkha laihchhuahna kalsana gospel lunglehkhaa awm a ni.

Heng hun laia Mizorama rawngbawltute chu Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission Society (WCMFMS), Liverpool, a hnua Welsh Presbyterian Mission (WPM) an tih takte an ni a. Mahse an kechheh a buai a. Kum 1907 khan rinthu denchhena hmangin an misawnari chhuanawm ber Edwin Rowlands (Zosapthara) chu an hêk a, Mizoram a chhuahsan a lo ngai ta a. A thlaktu tur an zawn rualin, damdawi hmanga rawngbawlna (medical mission) tan thain an hria a. Chumi atan chuan Scottish mi, Welsh ho zinga khawsa, Carnaervonshire-a Chief Medical Officer ni lai, Dr. Peter Fraser, MD chu an sawm hlawhtling a. Ringthar manna atana damdawi tangkaizia hre chiangtu a nih avangin damdawi in din a, chumi hmanga hlawk taka rawngbawl turin Dr. Fraser chu a inbuatsaih a. A kaihza vengtu atan an biak in Congregationalist Church-a kai ve, tlangval Watkin R. Roberts chu amah sum sengin a rawn hruai a, December 9, 1908 khan a nupui te nen Aizawl an lo thleng ta a ni. Mizoram a lo chuan chhuah hian Watkin Roberts chu kum 22 mi lek a la nih avangin ‘Saptlangvala’ tih hming an puttir a, chu chu a thih thlengin a pu hlen ta a ni. A hote chuan ‘Pu Tlangvala’ tiin an ko ber.

Damdawia rawngbawlna
Thil dangdai ti tur hian mi dangdai bawk an lo pawimawh thin niin a lang. Kan chhuahtlang hluia an hlauh ber leh buaipui ber chu mi ti-na thei, ramhuai thiltihtheihna a ni. Dr. Fraser-a chuan a rawn pantute chu natna rêng rêng ramhuai tih nia ngaia ramhuai hnena an inthawi thin dik lohzia a lo hrilh fiah hmasa phawt a, an nat chhan leh a damdawi a hrilh a, chumi hnuah damdawi a pe chauh thin a. Damdawi a pêkna saidawiumah a ei dan tur nen ziakin Baibul chang pawimawh an belh telh ziah bawk a. Chumi thil buaipuitu ber chu Saptlangvala leh Clinic/Farmasi-a a thawhpui, tawng zirtirtu leh lettu bera an hman, R. Dala an ni. Dr. Fraser-a chuan mi rethei leh fahrah za chuang ama sumin a chawm a, lehkha a zirtir a, kristiana inpe, ringtu fel deuhte chu a pawl din ‘Kraws Sipai’ ah a la lut zêl a, chungte chu an hun awlah Pathian thu hrilin a vah chhuahtir a, ringthar latu ber an ni. Tin, lehkha chhutna khawl te tak tè (Hand Press) a rawn ken chu hmangin, khawl chhut dan lo zir thiam tawh Saptlangvala hona hnuaiah Aijal Kristian Press an din a, lehkhabu bu tè an chhut bakah ‘Krista Tlangau’, a hnu leh tun thlenga ‘Kristian Tlangau’ ni ta hi October, 1911 khan an chhuah tan bawk a. Editor hmasa ber chu R. Dala a ni. A hnu, 1914 khan R. Dala chu Saptlangvalan Senvonah Field Superintendent atan a dah a, misawnari puitlinga Mizoram pawna Zofa pen chhuak hmasa ber a ni.

Rina loh-a uibuk sa
Thlarau damna damdawi hrilh nana taksa damna damdawi hman hian hmun hrang hrangah rah a chhuah tha hle a. Chung zinga pakhat chu Manipur ram Senvon khua atanga damdawi la tura lo kal pakhat, a hming Taisena hmanga Senvon lal Kamkhawluna hnena Saptlangvalan Johan bu mal a thawn chu a ni. A thawntu ngei lo kala chumi lehkhabu chanchin chu rawn hrilh fiah tura sawmna a hmuh avangin Saptlangvala chu, Kraws Sipai zinga mi engemaw zat hruaiin, Senvon-ah a kal a, February 5, 1910 ah Senvon a lut a, Pathian thu a sawi a. Chumi rawngbawlna hna chu chhunzawm turin Dr. Fraser-a chawm naupang, Kraws Sipai zinga mi zirtirtu-tirhkoh (teacher-evangelist) tura inpe mi pathum a tir a, May 7, 1910-ah Senvon an thleng a, sikul an din nghal a, ringthar an rawn pung tual tual a. A tum rêng pawh ni lo leh a rin hma daihin kohhran enkawl tur a kutah Pathianin a pe tah dêr mai a ni.

Chutiang chu thil awm dan a nih tak avangin, rin ai daiha hmaa chawm tur fa neih duah ang maiin, ringtharho enkawlna tur sum zawn a ngai ta a. Amah Saptlangvala lah hlawh mumal pawh nei lo, a hrana Baibul zirna nei lo, upa emaw thawktu emaw atana nemngheh pawh ni lo, kohhran chawm pawh ni lo Dr. Fraser-an puitu atana ama sum senga a rawn hruai, ama tuinain a bûk hneh êm avanga rinna phaw chauh haa Zorama lo chuang chhuak ve mawp mai kha a ni a. Mahse, pa rilru nei tak a ni a. An ram lama thawhlawm khawn nan 1911 khan mit la tak Lawmbawm (Collecting Box) a siam a. A chhin leh sîr tuakah a rawngbawlna chanchin, an hmabak kozia, kum khatah pound kua leka a ram mi misawnari pakhat rawih theih a nihzia leh pound hnih leka zirlai pakhat chawm theih a nihzia te chu thuziak leh thlalak târin a entir a. Chutianga engtin tin emawa tangin an bei chho zêl a, ringtu pawh an pung chak hle.

Hun khirh nen an innang
Mihring nihna tak tak chu harsatna pùma fiah leh chherh a nih hunah a sakhatna leh kawrawngna a lo lang thin ang hian, Saptlangvala pawh hian chutiang dinhmun khirh chu a nunah a tawng hnem hle. Dr. Fraser-an Aizawl Bawrhsap H.W.G Cole (Kawlsap) chu bawih chungchangah Assam Chief Commissioner hmaah a khing a, a hneh a. Mahse, Chief Commissioner chuan an pahniha Mizoram chhuahsan ve ve turin thu a pe a. Dr. Fraser chuan a duh loh avangin a thu chu Eastern Bengal & Assam Lieutenant Governor hnenah a thlen thuai a, hnehna a chang leh a. Bawih chhuah chungchangah hian hnehna chang mah se British roreltute cho ngamtu a nih avangin roreltute chuan an thuneihna hrawm chhuaha vuak let an tum reng a, remchang hmasa berah an vaw lêt a, an dimdawi lo. Chumi phuba lak tumna kut chuan hlim angin an pahnih hian a zui reng a ni. Paulan, rorêltute thu awih pawimawhzia thu a sawi (Rom 13:1-7) kha rawngbawltute chuan, mahni dikna thilah pawh ni se, fimkhur taka zawm chu a him zawk tih anni pahnih hi inen fiah nana darthlalang tha tak an ni thei awm e.
Hetianga thil a inmun chhoh mek lai hian, vanduaithlak takin, 1912 September khan Dr. Fraser-a chu khawsikpuiin a na â a, a thihpui thelh a. A lo ziahawm deuh hnu chuan an ram lama inenkawl zui zêl turin lawngin an thawn hawng a, a nupui leh R. Dala’n an kalpui a. A dam chhuah leh hnu chuan Mizorama kir leh nghal a duh a. Mahse, Eastern Bengal & Assam Lieutenant Governor chuan a tirtu WCMFM Society, Liverpool lamah tlâk khalhin, “Roreltute ka tibuai tawh lo ang” tih ziak ngeia a intiamkam loh chuan Mizorama thawn kir leh tawh loh turin thurawn a pe a. “A tùl chuan ka tih leh tho ang” a tih tlat avangin leh hnam thilah Scottish mi, Welsh misawnariho huphurh leh itsik rûk a lo ni bawk nen, Mizorama thawn kîr leh chu sawi loh, Welsh Mission atang thlengin 1913 khan an hnawt chhuak tawp mai a ni.

Hei hian Saptlangvala dinhmun a nghawng buai nasa hle a, hemi hnua harsatna a tawh tam tak pawh hemi thil nghawng chhawn zel vang hi a ni thui hle. A pu Dr. Frasera tha chhangdawltu atana Mizorama a lo kal kha a pu nena anni inkar remruatna a ni a, buaina engmah siam loh tura a intiamkamna pawh kohhran hmaah ni loin a pu hmaah a ni. A pu a chhuah veleh chumi remruatna chu a tawp nghal a, Mizorama awm zui zel chu a remchang ta lo a. Manipurah awm dawn se, Rêngin mingo misawnari pakhat aia tam awm a phal si lo. Tin, Manipur tlangram zawng zawng chu A.B.Mission biala ngaih a nih avangin, an misawnari Rev. Pettigrew chuan an biala lut ru-ah puhin Saptlangvala chu Manipur sawrkarah a hêk dêr tawh a, tualto thawktute chauh loh chu Manipura awm phal a ni lo. Tripura Rêng pawhin a ramah kristian misawnari awm a la phal rih bawk lo. Chuvangin, a tâna kawng awm chhun chu Calcutta-ah inbengbel a, tual kutah kohhran enkawl hna dah a, a enkawlna turin sumdawng a, India ram tawng hrang hrangin kristian literechar buatsaih a, Scripture Gift Mission leh Evangelical Literature Trust din a, gospel theh darh hnaa inhman a ni. Chu chu a rawngbawl zêlna tura a hmathlir leh a kalphung ruahman chu a ni.

Tichuan, 1912 khan Calcutta lamah a insuan thla a, Barrackpore-ah awmhmun a khuar a, bul tan dan tur a dap a. Chutiang zawng zawng tan tur chun sum a mamawh avangin, Calcutta-ah awm rei hman loin 1912 vekin England-ah a chhuk thla a. Chuta tang chuan Rev. David Lloyd Jones nen USA-a Welsh mi pêm tamna Eastern leh Mid-West vela chengte zingah sum khawn turin an zin thla a. Kum 1914 khan India ramah a lo kir leh a. R. Dala pawh England atangin November 1913 khan a lo hawng tawh bawk a. Manipura a rawngbawlna chu Presbyterian kohhran inzirtirna kalhmanga kal a nih avang leh ringtharte chuan American Baptist Mission hnuaia awm an duh tlat loh avangin, hmunpuia Senvon hmangin, Thado-Kuki Pioneer Mission a din a, Field Superintendent atan Ralzadala (R.Dala) chu March 1914-ah a thleng chho a, December 26-ah Calcutta atanga lo kal Saptlangvala hoin an hmunpuiah chuan malsawm ruahpui sûr hnuaiah Presbytery hmasa ber chu an hmang ta a ni.

Hemi hun khirh kan sawi bakah hian kum sawmnga vel dana thleng thin mautâm nen an innang fuh chiah bawk a. Senvona Saptlangvala zin kum kha mau a tam tan kum a ni a, chu chu tàmin a zui ngei ngei thin a. Chu chu khêl loin 1911 khan a lo thleng a. Tichuan, March 1911 a Khawlian-Phuaibuang lal Letzakaian Tuithaphaia khaw thar a din Khawpuibungah chuan Zirtirtu Vunga enkawlna hnuaiah sikul an din chûk chûk a, Senvona chawm naupang pasarih an dahte chu, hla phuah thiam Thangngura pawh telhin, kum 1912 khan an suan chho a. Chumi kum vêk chuan Saptlangvalan kristmas lawm nan cheng sawmli a rawn thawh a, Tuithaphaia kristmas hmasa ber chu an hmang a. Hemi kristmas hi Kraws Sipai zinga khaipa ber, Mizorama kristiana inpe hmasa ber Khuma leh a thianten an rawn hmanpui a ni.

Tual kut hmanga rawngbawlna
Saptlangvala misawn dangdaina chu tual kut an hman hlawk êm êm mai kha a ni. Hmun hrang hranga cheng Zofate zinga rawngbawltute chu Zo hnahthlak vek an ni. Kum 1916 khan ramthim tawn tura tualto ‘teacher-evangelist’ an lâkte trèning nan Senvon-ah Tirhkoh Trêning Sikul an hawng tan a. Heta trêning chhuak hmasa ber sawmhnihte hi Zoram khawvela ramthim sukiangtu kut pawimawh, Tirhkohte Thiltiha an hming chuang ve phu an ni ti ila, kan sawi sual tam pui lo ang. Keimahniho zinga ringthar man thilah chuan mingo misawnariho kut kha a hlawk vak lo. Senvon-a a zin tuma ringtu pahnih khat a lak luh tih bâk Saptlangvala ringthar dang lakte kha a hote kut hmanga lak vek an ni awm e. A khuaa zin tura sawmtu Senvon lal Kamkhawluna ngei pawh kha a thih thlengin ringtu a la ni lo. Edwin Rowlands (Zosapthara) pawh khan Zakradawr inkhawmpuia thu a sawi ni January 15, 1922 khan mi 70 baptisma a chantir a, chungte chu tual kut hmanga an rawn hruai luh vek an ni. Kum 1922-a Meiteiho zinga rawngbawl tura lo kal R. Edwin Roberts te nupa khan ringtu pakhat mah an la lut lo. Chumi hnua lo kal Rev. D.T. Morgan-a kha Vai tawng hmangho zinga rawngbawl tura koh chhuah a ni a, mahse buaina a siam reng bak chu Muslim pakhat, a hnung zuitua a hman, khami hmaa thuhriltu dang thu sawi atanga Kristian lo ni duh tawh, rei tak inpuang loa awm chu a tawng fu a, baptisma a chantir a, chu chu a rikawt hùm ve chhun a ni. A thla khat hlawh hian tual kut pastor 40, amah aia ringthar man chak zawk daih ruai thei asin!

Keimahniho zinga tual kut hmanga rawngbawlna a kal chakzia tlem han thlir i la. Manipur chhim thlang biala Saptlangvala misawn TKPM an din thla March 1914 khan Kailamhnuai, Hmar Bialah kristian 200 an awm hman tawh a. April, 1918 khan 708; July 1919-ah 1025; August-November 1919 chhungin, harhna avangin ringthar 245 an pung a; March 1920-ah 1674 an tling hman tawh a ni. Kailamhnuai leh Kailamchung, tuna Churachandpur District chhungah hian March 30, 1921 thleng khan kristian 2268 an la hman. Chungte chu Hmar (1373), Vaiphei (248), Gangte (245), Paite (121), Lusei (116), Thado (74), Haokip (61), Pawi (20), Ralte (10) an ni. Zakrawdawr inkhawmpui January 1922 kha chuan 2840 an tling hman tawh. Saptlangvala ngeiin rawngbawl chak lamah H. K. Dohnunan mingo misawnari sawm chuang a hen thu a sawi khan, a mingo nihpuite ngaihthlak duh loh zawng tak mah ni se, thudik a zawl a ni.

Rêng daikawmah
Zo hnahthlakten Rengpui Ram kan tih thin, Tripura kan thlen thlakna hi rei tawh tak a ni ve tawh a. Kawrvai hoin ‘Kuki’ min lo ti a, chu chu India rama cheng Zo hnahthlak zawng zawng min kohna hming tlanglawn hmasa ber a ni. An Rêng chhungkaw chanchin ziahna Rajmala-ah pawh Kuki hming a lo lan tak avangin 1450-1500 vela thleng thla pawh a ni mahna. Kan thu zai nena thlun zawm kan tum erawh 1912-a a khuate hruaia Jampui tlânga Raja Hrangvunga Sailo pèm thlak hnu, Aizawla thu Presbyterian hotuten an rawn ngaihsak hman tawh si loh avanga anni rawn awp tura Saptlangvala misawn TKPM an sawm thu te, kum 1916 chawhma lama Phuldungseiah tirhkoh-zirtirtu Thankunga (Vaikela) a lo kal thu te, kum tawp lamah Assistant Field Superintendent hmasa ber atana Pastor Zabiaka pawh a lo kal thu te, kum 1917 tawp lamah Field Superintendent hna thawk tura Tlangsang khuaa H.K.Dohnuna a lo thlen thlak thu leh sikul leh dispensary din a, rawngbawlna hna ngawrh taka an tan thu te nen a ni.

H.K. Dohnuna hruaina hnuaiah kum 1918 khan Tlangsangah Tripuraa Presbytery hmasa ber an hmang a, Dohnuna chu pastor-a nemngheh a ni a. Kum 1919 chhung ringawtin ringthar 489 an la a. Saptlangvalan April 15, 1920-a Tripuraa British Political Agent lehkha a pekah chuan, December 31, 1919 thlenga Tripuraa TKPM member awm zât chu 1789 a ni. Heta tang hian 1918-19 khan Darlong bial Saikarah an lut a, a hnu 1923 khan ringtharte awmna tur khaw thar an din a, chu chu tuna Darlongho khawpui Darchawi hi a ni.

Satikang & Arakan lamah
Tlangsang atang bawk hian kum 1918 atang khan Satikang (Chittagong Hills Tract) lam leh Arakan ram thlenga rawngbawl turin mi an tir chhuak tan a. Satikangah chuan Bawmzo (Banjogis) leh Miru (Mru) leh Pang (Pangkhua) ho zingah rawng an bawl ber a. Hmun thenkhat phei hi chu Lungleia Bapttist Mision-in an lo veh fo tawh an nih avangin, chutianga an mi chhawr, a ram chinchang hre tawhte chu Saptlangvala ho chuan thawktu atan an chhawm zel a. Heng thawktute zinga an hming hmaih ngai loh turte chu Patlaia te, Kuaichika (Kuaia) te leh Lianthawnga te an ni. Zosaptharan TKPM a rawn zawm hnu phei chuan, hetiang ramthim tawn tura ngal chak khawkheng a ni bawk a, hma an la chak hle. Heng lai ram Survey report a kalsan zinga mi chu (i) Our Sirte Field (ii) Our New Field: The Bawmzo (iii) Mountain Masses: Himalayan Outliers (Mirus and others in Chittagong Hills Tract) (iv) Mission to Khumi leh (v) Tour Diary of Rev. Edwin Rowlands tih te hi an ni. Hetiang survey harsa hi a hmain tuman an la ti ngai lo. Lakher (Mara) ram Tongkolong leh Kaishi inkara July 19-20, 1923 a a bo phei chu Zofate histawri-a mellung chhinchhiah tlak, hla ropui “Thlalera vâk ka lo nih hi’ tih hringtu a ni.

Upper Chindwin-Kabaw Valley
Saptlangvala leh a hote makna dang pakhat chu, daikilkara hnam dang cheh kara chêp taka khawsa Zo hnahthlakte awmna an hriat kiau mai bâkah an vei êm êm mai kha a ni. China ram atanga kan pi leh pute lo chhukna kalkawnga awm Chindwin chuanchung (Sagaing Division) leh Kachin State inramrina laia awmte hnenah thleng chanchin tha hun rei lo te chhungin an pu lut hman a ni. 1919 Janaury khan Tamu atanga rawng bawl tan turin Aikila an tir a. Kum 1921 khan Kachin Biala Assistant Field Superintendent atan Raltawna a kal a. 1925 phei kha chuan Kawl ram hmun hrang hranga rawngbawl turin Tirhkoh Thangpana, Paukhawsoia, Dengkunga, Pabawka leh Zathianga an lut a. Kachin Biala tirhkoh atan 1926 khan Pabawka, Zathianga leh Ruala an lut a; Homalin Bialah Liandawla, Khamliana leh K.H.Khawmnagam an tir bawk a ni.

Kum rei lote chhunga khami hun lai Zoram khawvel huapa rawng an bawl hman dan hrilh fiahna tha ber chu kum 1926-a Bial hrang hranga thawktute list-ah hian a lang chiang berin ka ring: 1. South West Manipur (Evangelist Dept- 17; Education Dept 29; Christian visitors-4). 2. Lakhipur- Cachar (EvanD-7; Evan D for Non-Kuki-4; EduD-13; Printers 4; Medical Dept- 1 Compounder. 3. Hill Tripura State (Evan.D- 21; EduD -24. 4. Chittagong Hills Tract (EvanD-11; EduD-9. 5. Upper Chindwin & Upper Burma (Upper Burma & Kachin State-6; Upper Chindwin, Tamu, Homalin Area-7. 6. South East Manipur (EvanD-3, EduD-3. 7. Akyab District, Arakan-5. 8 Students & Bible Women- (a) B.W Medical College & School, Dibrugarh- 4; (b) Government High School (Silchar, Shillong)-8 (c) Midwifery School (Lunglei)-6 (d) Bible Women (Phaipui, Lakhipur, Tripura)- 5. Others: (1) No. of boys and girls on training-18; (ii) No. of Bible Women on training- 5; (iii) No. of boys supported by the Mission-93. Total no. of workers-158. Thang khat chhung leka hetiang khawpa rawngbawlna darh zau hi khawi kohhran histawri-ah pawh sawi tur a vang hlein ka ring.

Mission vanduai-vannei
Saptlangvala misawn din hi pawn lam kohhran hlun leh ngelnghet nena inzawmna nei lo, a phuntu Congregationalist ni si, mahse inter-denominational church anga ngaih, Mizoram Presbyterian Kohhran inhruaina zûla kalpui a ni ber a. Kawng khatah Pawl vanduai tak, lehlamah Pawl vanneih êm êm si a ni. Sum zawn chawpa enkawl, rinna misawn (faith mission) a ni a, sum leh paiah han nghenchhan tur a nei lo.

Thu leh hlaah erawh Mizo kohhran hrin ang a nih avangin, a châk lakna ber chu Mizoram a ni. Chu chuan Mizo-Lusei tawng leh thu leh hla nasa takin a tihlar pha a, rei lo te chhungin Zo hnahthlak hrang hrangte indawr tawnna tawng tualleng (lingua franca) ber dinhmunah hlankaiin a lo awm phah ta hial a ni. Hei hian nasa takin rilru, thinlung leh taksaah Zo hnahthlakte a hûi khawm bawk. Zawi zawiin, chumi Mizo-Lusei tawngaathu leh hlate chu denchhena hmangin, Zo hnahthlak hnam tinin an tawng bil theuh tihmasawn nan hma an la a. Tunah chuan, entirnan Manipura Zo hnahthlak hnam tin deuhthawhin mahni tawngin Pawl 12 thleng MIL sabzek an lo neih theih phah ta a ni. Zo hnahthlak hnam hrang hrang thu leh hla a than chak poh leh Zotawng piang chhoh mek hi a thang chak mai dawn a ni.

TKPM/NEIGM hi dotu leh hektu an awm reng a, chungte chu mingoho vek an ni. An hêk chhan ber chu, Protestant Mission Societies chuan dan a zam a, misawn tu pawhin rawng a bawl tawhnaah leh a bial tura sawrkarin a hauhsak chhungah a bial neitute phalna la loin misawnari tu pawh an lut tur a ni lo tih a ni. Saptlangvala chuan Senvon khuaah Pathian thu a sawi a, a thu sawi pawma kristiana inpe an awm a, a enkawltu tur zirtirtu-tirhkoh (teacher-evangelist) pathum a tîr a, ringthar an pung zel a, kohhran hial din a lo ngai ta a. Dan ang chuan ringtharte chu Manipur tlangram zawng zawng bialtu A.B.Mission hnena hlan tur a ni. Mahse, ringtharte chuan Mizo Kohhran nena inzawm an duh zawk tlat si avangin Thado-Kuki Pioneer Mission chu phun loh theih a ni lo. Saptlangvala thu leh hla pawh a ni lo; a ram mite duh dan a ni.

Hetah tak hian a ni thu biang hnih neih kan hmachhawn tak chu ni. TKPM chuan mihring siam dan a bawhchhe ngei a, mahse Pathian ngaih-ah sual a ni ang em? A. B. Mission chuan Manipur thingtlang ram zawng zawng a bialah a hauh vek a. Mahse, Tangkhul rama awm an misawnari William Pettigrew-a chuan kum 16 chhungin Manipur simthlang bial hi vawi khat mah a tlawh lo! Ni tin thimah mi an thi reng bawk si. Ka thenawmte huanah tui tla awm se, an sedâi zuan khûmin va chhan chhuak ta lang, thil sual tih ka nih ang em? Chutiang chiah chuan Saptlangvala leh a hoten an ti a, thim ata chatuan nunna huangah Zofate an hruai lut dûl dûl mai a ni. Chumi thil chuan vana mite thin a tirim ang maw? Mission dang din emaw leh awmchilhtu mingo misawnari dah emaw chu ram roreltuten an phal lo thei. Mahse, a ram miten Pathian thu an awih emaw awih loh emaw, an unaute an hrilh emaw hrilh loh emaw chu an pianvo a ni a, British Kumpinu lalna hnuaiah khapsak theih a ni lo. Chumi hmanrua chu Saptlangvalan hlawk taka hmangin, tual kut chhawrin, Mizoram pawna Zo hnahthlak awmna apiangah chanchin tha a theh darh a, Zoram khawvel nasa takin min zauhsak a ni.

Mission dangte aia Saptlangvala misawn danglamna bik pakhat chu pawl lian thamten rawngbawlna tur bial an insem zinga tel ve si, daikilkara hnam dang cheh beh kara khawsa, a bialtuten an ngaihsak hman ve si loh an unaute an veina leh hming chhiat pawh huama chhanchhuah an duhna leh tumna thinlung chu a ni. Mingo misawnari hmang loin, tual kut hmangin chumi misawn hrang hrang dai thêu chu an kân a, Assam, Manipur, Tripura, Satikang (CHT), Arakan, Chin Hills, Sagaing Division, Kachin State-a an mite awmna hmunah chuan an zuang lut a, rei lo te chhungin thlarau bo tam tak an chhanchhuak hman a ni. Anniho hmang hian, a theihna apiangah, Mizoram Presbyterian leh Baptist Kohhran chuan kohhran dang sedai theu chu a langa nêr si loin, Mizoram pawnah rawng an bawl theih phah bawk a ni. Chuvangin, kum 1917-a Mizoram Presbyterian inkhawmpuia Saptlangvalan Calcutta atanga thirhruia pastor-a nemnghehna chan a duh thu a rawn hrilh (Presbytery Minute, Sept 20-24, 1917) kha thil mak a ni lo e: a chhungrilah inhriat thiamna thuk tak neia rawng an lo bawl thinzia hriltu a ni.

Vanduaithlak takin, an kal chak lai berin, kum 1929 khan he misawn-ah hian buaina namen lo a chhuak a. Saptlangvalan rawngbawlnaa puitu tura mi a lâkte zinga mi H.H.Coleman-a chuan dik hlelh taka puhin, suat thlak tumin Saptlangvala chu a phiar ru a, thih leh thau pawlha tanga a lo din NEIGM chu a chhuhsak a, suihzawm leh rual lohin kohhran a phelh phawk a, chumi nghawng chu tun thleng hian an hnung zuitute leh an thlah zelten kansar benvon angin an la tuar reng a ni. Hemi bung leh châng hi chanchin sawi chakawm loh ber zinga mi, mahse a châng chuan sawi loh theih loh ni bawk si a ni a. Zoram Khawvel-6 ah a then ka phawrh lan tawh avangin, tun tum hi chuan sawi hmaih chuh ila, chaw ei a tibuai lo berin ka ring. Kum sawm aia tam ral taa Zoram Khawvel-6 a ka tlangkawmna thu bawkin, “Saptlangvala chu pawlitisian ropui ber, pawlitisiante pawlitisian Isu Krista zuitu a nih avangin, a tum rêng pawh ni lo leh a hriat loh hlanin, Zofate pawlitiks ramri thûi tak min lo zauhsak hman a ni. Saptlangvala leh Zosapthara hmathlir leh ruahman angin rawngbawlna kha kal tluang chu ni se, kan Zoram Khawvel hi tun ai hian a let hnihin a zau zawk ngei ang. Chumi kawng daltu zinga a pukhawi ber chu Colemana a ni ti ila, kan sawi sual kher lo vang” tiin khâr leh ila, a fuh berin ka ring. (Delhi, September 21, 2011)

LEHKHABU RAWN THENKHATTE:
1. Keivom, L., Zoram Khawvel 5 & 6 (1999, 2000), MCL Publications, Aizawl
2. Lloyd, J.M., History of the Church in Mizoram (Harvest in the Hills), Synod Publication Board, Aizawl, 1991
3. Pudaite, Jonathan., The Legacy of Watkin R.Roberts, Partnership Publishing House, Shillong, 2009.
4. Lalhmuoklien Rev (Dr)., Gospel Through Darkness: History & Missionary work of NEIG Mission 1910-2004, Smart Tech Offset Printers, Churachandpur, 2009
5. Thukna Ropui (Amazing Deep): The Gospel Centenary (1910-2010), Hmar Christian Fellowship, Delhi, 2010
6. 2010 Gospel Centenary Souvenirs: (a) Manipur Simthlang Gospel Centenary 1910-2010 Souvbenir, ICI, Sielmat (b) Gospel Centenary Celebration 1910-2010, Guwahati Hmar Christian Fellowship, Guwahati, 2010 (c) Souvenir: Hmar Gospel Centenary (1910-2010), Hmar Christian Leaders’ Forum, Churachandpur, 2010.

7. Watkin R. Roberts’ files and documents 1914-1968 (unpublished)

Post a Comment

Please Select Embedded Mode To Show The Comment System.*

Previous Post Next Post